Trong đạo Phật, quy trình nhân – duyên – quả là một nguyên lý cốt lõi, giúp hiểu rõ sự vận hành của các hành động, sự kiện trong đời sống. Tinh thần của quy trình này nhấn mạnh rằng mọi sự đều do chính bản thân mình tạo dựng, không có ai khác chịu trách nhiệm thay. Chính sự tự mình làm, tự mình nhiễm ô, hay tự mình thanh tịnh quyết định trạng thái tâm thức và cuộc đời của mỗi người.
Trước hết, Tự mình làm điều ác hay Tự mình làm nhiễm ô là bước đầu tiên trong quá trình tạo nghiệp. Khi chúng ta thực hiện các hành vi xấu như tham lam, sân giận, si mê, hoặc hành động bất thiện, chúng ta đã tạo ra những nhân xấu dẫn đến quả khổ trong tương lai. Cũng vậy, nếu chúng ta bỏ lỡ việc giữ gìn đạo đức, không kiểm soát lời nói, hành vi của mình, chính chúng ta đã tự làm nhiễm ô tâm hồn, gây ra những nghiệp tiêu cực gắn liền với cuộc đời.
Tiếp theo, Tự mình không làm ác là ý chí tự nhận thức để tránh xa các hành vi tiêu cực. Qua đó, mỗi người nhận ra rõ ràng rằng, không ai khác có thể làm thay mình, chính mình là người lành hay dữ, tốt hay xấu. Khi nhận thức rõ điều này, chúng ta sẽ có trách nhiệm hơn trong việc kiểm soát bản thân, không để cho các dục vọng tiêu cực chi phối, không để những hành động không thiện nhiễm vào tâm trí và cuộc đời.
Cuối cùng, Tự mình làm thanh tịnh là bước cao hơn, là quá trình rèn luyện tâm linh để đạt tới sự trong sáng, an lạc. Khi người tu tập ý chí, kiểm soát cảm xúc, phát triển trí tuệ, tâm hồn của chính mình sẽ trở nên trong sạch, không còn nhiễm ô những nghiệp xấu nữa. Sự thanh tịnh đó là tự nhiên, tự thân, không ai có thể ban phát hay làm thay, mà chính mỗi người phải tự nỗ lực. Đồng thời, tinh thần “không tịnh tự mình” tức là không thể đổ lỗi cho ai, không thể dựa vào sự giúp đỡ từ bên ngoài để đạt được sự trong sáng của tâm hồn. Mỗi người đều phải tự mình làm cho tâm thanh tịnh, loại bỏ phiền não và nghiệp xấu trong chính mình.
Ý nghĩa sâu xa của quy trình này là mọi hậu quả đều bắt nguồn từ chính hành động của mình, và không ai có thể thanh tịnh tâm hồn thay cho người khác. Mỗi người tự tạo nghiệp, tự gánh lấy quả và tự thụ hưởng kết quả đó. Do vậy, để có cuộc sống an vui, tự do khỏi khổ đau, chúng ta phải tự mình làm tất cả, từ việc tránh ác, giữ gìn tịnh nghiệp đến việc làm cho tâm trong sáng, thanh tịnh. Đó chính là chân lý nhân – duyên – quả, luôn luôn vận hành dựa trên chính sự tự giác và tự nguyện của mỗi người.
Trong kinh Tăng chi bộ, Đức Phật đã khẳng định rằng: “Ta là chủ nhân của nghiệp, là kẻ thừa tự nghiệp, nghiệp là thai tạng, nghiệp là quyến thuộc, nghiệp là điểm tựa. Phàm nghiệp nào sẽ tạo, thiện hay ác, ta sẽ thừa tự nghiệp ấy” (chương 10 pháp, phẩm Thân do nghiệp sanh).
Theo luật Nhân quả, nghiệp nhân sẽ dẫn đến nghiệp quả, nhưng thời gian đưa đến nghiệp quả (mau hay chậm, trong hiện tại hay tương lai, đời này hay đời khác) và mức độ, tính chất của nghiệp quả như thế nào (nặng hay nhẹ và giống nghiệp nhân nhiều hay ít) còn tuỳ thuộc vào năng lực nghiệp nhân mạnh hay yếu và nhiều điều kiện nhân duyên khác nữa.
Cần lưu ý rằng Nghiệp cũng như các pháp hữu vi khác đều là duyên sinh, vô thường, vô ngã, vì thế khi nghiệp quả chưa hình thành thì con người vẫn có cơ hội làm thay đổi nghiệp. Quá trình thay đổi nghiệp, trong đạo Phật gọi là chuyển nghiệp, chuyển hóa nghiệp. Chính vì có thể chuyển nghiệp, làm thay đổi nghiệp (chuyển nghiệp xấu, tiêu cực, có hại thành nghiệp tốt, tích cực, có lợi cho mình và cho người) mà con người có thể cải thiện đời sống, hoàn thiện bản thân, có thể tu tập để giác ngộ, giải thoát, chuyển phàm thành Thánh.
Chỉ khi hiểu rõ và thực hành theo tinh thần này, chúng ta mới có thể đạt được sự tự tại, giải thoát khỏi vòng sinh tử và đạt đến chân lý chân thật của đời người.
